Энэхүү өгүүллийг миний бие Хятадын баруун хойд хэсэг дэх Хөх нуур Төвдийн
өндөрлөгт аж төрдөг, нүүдлийн мал аж ахуйн соёлтой Дээд Монголчуудын дунд 2003-2005
онд нэг жилийн хугацаагаар сууж хийсэн хээрийн шинжилгээний ажлынхаа эх
хэрэглэгдэхүүн дээр тулгуурлан бичлээ. Тус өгүүлэлд цөөн тоот Дээд Монголчууд
Хятад, Төвд, Лалын шашинт бусад олон тоот үндэстэн хөршүүдийнхээ соёлд хэрхэн
уусан үгүй болж байгаа тухай өгүүлэх болно. Ийнхүү уусч үгүй болоход тэдний
монгол соёл гэх элемент өдөр ирэх тусам цөөрөн үгүй болж, монгол гэж
тодорхойлох шалгуур болсон ул мөр, уламжлал соёлын зүйлс улам бүр хомсдон, тэр
хэмжээгээр монгол бус соёлын элемент тархан дэлгэрэх үйл явц ажиглагдана.
Үүнийг би өгүүлэлдээ монголын хомсдол, монгол бусын илүүдэл гэж нэрлэсэн ба
монгол хэл бичиг, уламжлалт зан үйл, шүтлэг мөргөл, мал аж ахуй зэрэг олон
талын жишээгээр тайлбарлах болно.
Буддын
шашин ба төвдчилөл: Шашинтайгаас шашингүй үзэл хүртэл
Хуаннань аймгийн Хэнань хошуунд (Henan xian, Huangnan zhou) гучин хоёр мянга найман зуун Дээд Монгол аж төрдөг бөгөөд монголоор ярьдаггүй, зөвхөн төвдөөр ярьдаг тухай дээр өгүүлсэн билээ. Дээд Монголчуудын төвджих үйл явцын нэг гол шалтгаан нь Буддын шашин юм. Энэ талаас нь авч үзвэл, тэдний төвджих үйл явц бүр эрт, анх V Далай лам тэднийг Халхын Цогт хунтайж тэргүүтэй улааны шашинтны (rnying-ma-pa) халдлагаас шарынхныг (dge-lugs-pa) хамгаалуулахаар Хөх нуурт 1600 оны дунд үед залж аваачсанаас эхэлсэн гэж хэлж болно. Түүнээс хойш Хошуудын (Дээд Монголчуудын) хүчийг сулруулах зорилгоор тэдний дотор Төвдүүдийг нүүлгэн авчирч суурьшуулж байсан Чин улсын бодлого ч төвджих үйл явцад чухал нөлөө үзүүлжээ.
Ийм учраас Дээд Монголчуудад Буддын шашныг эхнээсээ аваад эдүгээ хүртэл дэлгэрсэн “Монгол бус” Төвдийн соёлын зүйл гэдэг хүчтэй сэтгэлгээ тогтсон, ялангуяа залуучуудын дунд түгээмэл шингэсэн байдаг нь Буддын шашныг монголын шашин гэж сэтгэн үндсэрхэг үзлийнхээ нэгэн зэвсэг болгодог бусад Монголын үндсэрхэг үзлээс эрс ялгаатай юм. Дээд Монголчууд Монголд ирээд, Хөх нуураас ирсэн гэхэд хүмүүс Зонхов (tsong-kha-pa) Богдын мэндэлсэн “Бурханы орноос иржээ” гэж хүлээж авах нь цөөнгүй. Гэтэл миний анх Дээд Монголын Зүүн хошуунд очоод гайхсан нэг зүйл бол айлуудын олонх нь бурхан тахилгүй байсан явдал юм. Бурхан тахилгүй байх нь бүх хошуунд адилгүй бөгөөд Зүүн, Тайж нар, Хөрлөг, Хөхөт хошуунд түгээмэл байхад Ван, Банчин шан хошуу зэрэг шүтлэгтэй газар бас бий. Дээд Монголчууд хэдий шүтлэгтэй байсан ч өөрсдийгөө Төвдүүдээс сүсэг багатай гэж мэтгэх бөгөөд үүнийг бид Буддын шашингүй, тиймээс Төвдтэй адилгүй гэж нотлох сэжим болгодог юм. Төвдүүдийг бодвол сүсэггүй гэдгээ нотолдог нэгэн жишээ бол Хөх нуурын тахилга юм. 2004 оны хонин жил 12 жилд нэг тохиодог Нуурын тахилгын жил байв. Хүмүүс янз бүрийн байдлаар нуурыг тойрон гороолж сүсэг бишрэлээ илтгэж байлаа. Нуурыг бүрэн тойроход нийт 300 орчим километр бөгөөд нуурыг хэрхэн гороолсон нь нэг ёсондоо сүсэг бишрэлийн хэмжээ болж байсан юм. Нуурыг гороолох гурван хэлбэр байв. Зарим хүмүүс машин тэргээр, зарим нь алхаж, сүсэг бишрэл ихтэй өөр нэг хэсэг нь сунаж мөргөн гороолж байлаа. Ихэнх Дээд Монголчууд машинаар гороолсон. Энэ нь хэдхэн цагийн ажил, ихдээ миний нэг өдрийн ажил юм. Миний сонссоноор цөөхөн хэдэн Дээд Монголчууд гороолж алхсан бөгөөд үүнд долоогоос арав хоног зарцуулдаг. Харин сунаж мөргөсөөр гороолсон Дээд Монгол байгаагүй.
Хөх нуурын эрэг тойронд сунаж мөргөн гороолж яваа хүнтэй олон таарах бөгөөд тэд дандаа Төвд байх нь санамсаргүй хэрэг биш юм. Надад тэдний нэгтэй уулзаж ярилцах завшаан таарсан билээ. Миний ярилцсан залуу гуч орчим настай, өвдөг, тохойдоо машины дугуйнаас хайчлан авч хамгаалалт болгон зүүж, духанд нь алганы хонхорт багтам хэртэй эвэршсэн үзэгдэх нь газарт мөргөх тоолондоо үнэнхүү сүсэглэсний гэрч тэмдэг байсан юм. Түүнээс зуугаадхан метрийн цаана чирдэг тэргэн дээр ойр зуурын юм хумхан ачсан харагдах нь авч яваа хогшил, амь зуулга нь аж. Залуу хэдэн зуун метр сунаж мөргөөд буцаж, тэргээ чирч авчраад үргэлжлүүлнэ. Харсан хэнд ч үнэхээр сүсэгтэй хүн юм даа гэж эрхгүй бодогдоно. Ингэж гороолох болсон шалтгааныг нь асуувал ар гэрт нь үхэл хагацал, өвчин зовлон нүүрлэж, ядуу тарчигт тулсан тул ийнхүү нүглээ наминчлан Хөх нуурын эзэн лус, бурхан сахиусанд даатгаж аврал эрж байгаа аж. Залуу маань хөрш Ганьсу мужийн харьяат, нуурыг тойрон сунаж мөргөсөөр сар гаран болж байгаа гэсэн. Тэр замынхаа талд л орж байсан юм.
Нэг ч Дээд Монгол ингэж сунаж мөргөхгүй гэж Дээд Монголчууд итгэлтэй хэлэх бөгөөд өөрсдийгөө Төвдүүд шиг ийм “мухар сохор” шүтлэггүй гэдэг. Энэ талаар өөрсдийгөө Төвдүүдээс ялгаж, бид тэдэн шиг Буддын шашинтан биш, тиймээс бид Төвдүүдтэй адилгүй, “Монгол” хэмээн мэтгэдэг. Төвдүүд Монголчууд шиг мөн л нүүдлийн мал аж ахуй эрхэлнэ. Аж ахуйн энэ хэвшлээрээ хоёр үндэстэн ижилсэж байдаг нь Дээд Монголчуудыг өөрсдийгөө тэднээс ялгахад улам амаргүй болгодог. Тиймээс төвджих үйл явцаас хамгаалах цөөхөн замын нэг нь яах аргагүй Буддын шашныг үл хүлээж авах явдал болдог байна.
Дээр дурьдсан Төвдийн эсрэг, эсвэл Буддын шашны эсрэг үндсэрхэг үзлээс гадна Дээд Монголчуудын Буддын шашнаас татгалзах болсон өөр нэгэн шалтгаан бол шашингүй үзлийг номлодог марксист, коммунист хүмүүжил олгосон Дундад Улсын бодлого болно. Коммунист хүмүүжил Дээд Монголчуудыг сүсэг бишрэл багатай болгосон нь тэдэнд өөрсдийгөө Төвдүүдээс ялгах боломж олгосон гэж тайлбарлаж болох юм. Өөрөөр хэлбэл, тэд Марксист үзлийг зөв ашиглаж Төвдөөс ялгарах нэгэн сэжим болгон өлгөж авчээ. Гэхдээ Дээд Монголчууд шашингүй болох үндсийг дан ганц коммунизм, марксизмтай холбон үзэж бас болохгүй юм. Дээд Монголд коммунизм хүрэхээс өмнө тэдний “сүсэг хазайж” эхэлсэн байжээ. Тухайлбал, Өвөр Монголын эрдэмтэн Н.Хурцбилиг 1981 онд Дээд Монголын Тайж хошуунд судалгаа хийж байхдаа үүнийг нотлох мэдээ баримт цуглуулжээ. Түүнийг уулзсан настайчуудаасаа яагаад бурхан тахилгүй байдгийг нь асуухад бидний сүсэг бишрэл аль эртнээс, Хасагийн (Казак) дээрэм довтлох үеэс хазайсан гэжээ. 1940-өөд онд Дээд Монголчууд удаа дараалан хасагийн дээрмийн халдлагад өртсөнийг түүхэн мэдээ баримтаас тодорхой мэдэж болно. Тэр үед Тайж нар хошууны хийдийн лам нар ном хурж, сор залж Хасагийн дээрмийг зайлуулах арга, аврал хийжээ. Хүмүүс ч сүсэглэн залбирч, дээрэм ирэхгүйд үнэхээр итгэцгээсэн байтал удалгүй Хасагийн дээрэм дахин довтолж, хүн амьтныг алж талан, гэр хүрээг шатааж, мал хуйг нь хөөн оджээ. Ийнхүү итгэн сүсэглэж, аврал шүтээн болгосон бурхан сахиус, сүм хийдийн тахилга гай гамшгийг зайлуулаагүйгээс Тайж нарын “сүсэг хазайсан” гэж настайчууд тайлбарладаг аж. Үүнээс үзвэл, Дээд Монголчуудын шашингүй болсон нь зөвхөн коммунизм дэлгэрснээс биш, түүнээс ч өмнө энэ мэт янз бүрийн шалтгаагаар “сүсэг хазайж” эхэлсэн байжээ.
Дээд Монголчууд мухар сүсэггүй гэдгээрээ өөрсдийгөө Төвдүүдээс илүү иргэншсэн гэж тодойрхойлдог. Энэ нь нэг талаар төвджихөөс сэргийлж байгаа хэрэг хэдий ч нөгөө талаас орчин үежих цаашлаад хятаджих үйл явц руу хандуулж байдаг# боловч энэ тэдний сонголт юм. Дээд Монголчууд эцэстээ Төвд болох уу эсвэл Хятад болох уу гэдэг сонголт тулаад ирвэл олонх нь Хятад болсон нь дээр, учир нь тэд ядаж л хөгжиж дэвших дуртай, харин Төвдүүд хөгжих дургүй гэдэг.
Дээд Монголчуудын сэтгэлгээгээр, Буддын шашинтан байх нь “Монгол бус” болж “Монголыг хомсдуулж” байгаа хэрэг бөгөөд харин Буддын шашинтан биш байх нь монгол бусын илүүдлийг багасгаж байгаа хэрэг болно. Ийнхүү Монгол нь хомсдоод Төвд нь ихсэж илүүдээд ирсэн орчин нөхцөл тэднийг аргагүй шашин шүтлэгээсээ татгалзахад хүргэсэн байна.
Даяарчлал ба хятадчилал: Нүүдлээс суурьшил хүртэл
Хуаннань аймгийн Хэнань хошуунд (Henan xian, Huangnan zhou) гучин хоёр мянга найман зуун Дээд Монгол аж төрдөг бөгөөд монголоор ярьдаггүй, зөвхөн төвдөөр ярьдаг тухай дээр өгүүлсэн билээ. Дээд Монголчуудын төвджих үйл явцын нэг гол шалтгаан нь Буддын шашин юм. Энэ талаас нь авч үзвэл, тэдний төвджих үйл явц бүр эрт, анх V Далай лам тэднийг Халхын Цогт хунтайж тэргүүтэй улааны шашинтны (rnying-ma-pa) халдлагаас шарынхныг (dge-lugs-pa) хамгаалуулахаар Хөх нуурт 1600 оны дунд үед залж аваачсанаас эхэлсэн гэж хэлж болно. Түүнээс хойш Хошуудын (Дээд Монголчуудын) хүчийг сулруулах зорилгоор тэдний дотор Төвдүүдийг нүүлгэн авчирч суурьшуулж байсан Чин улсын бодлого ч төвджих үйл явцад чухал нөлөө үзүүлжээ.
Ийм учраас Дээд Монголчуудад Буддын шашныг эхнээсээ аваад эдүгээ хүртэл дэлгэрсэн “Монгол бус” Төвдийн соёлын зүйл гэдэг хүчтэй сэтгэлгээ тогтсон, ялангуяа залуучуудын дунд түгээмэл шингэсэн байдаг нь Буддын шашныг монголын шашин гэж сэтгэн үндсэрхэг үзлийнхээ нэгэн зэвсэг болгодог бусад Монголын үндсэрхэг үзлээс эрс ялгаатай юм. Дээд Монголчууд Монголд ирээд, Хөх нуураас ирсэн гэхэд хүмүүс Зонхов (tsong-kha-pa) Богдын мэндэлсэн “Бурханы орноос иржээ” гэж хүлээж авах нь цөөнгүй. Гэтэл миний анх Дээд Монголын Зүүн хошуунд очоод гайхсан нэг зүйл бол айлуудын олонх нь бурхан тахилгүй байсан явдал юм. Бурхан тахилгүй байх нь бүх хошуунд адилгүй бөгөөд Зүүн, Тайж нар, Хөрлөг, Хөхөт хошуунд түгээмэл байхад Ван, Банчин шан хошуу зэрэг шүтлэгтэй газар бас бий. Дээд Монголчууд хэдий шүтлэгтэй байсан ч өөрсдийгөө Төвдүүдээс сүсэг багатай гэж мэтгэх бөгөөд үүнийг бид Буддын шашингүй, тиймээс Төвдтэй адилгүй гэж нотлох сэжим болгодог юм. Төвдүүдийг бодвол сүсэггүй гэдгээ нотолдог нэгэн жишээ бол Хөх нуурын тахилга юм. 2004 оны хонин жил 12 жилд нэг тохиодог Нуурын тахилгын жил байв. Хүмүүс янз бүрийн байдлаар нуурыг тойрон гороолж сүсэг бишрэлээ илтгэж байлаа. Нуурыг бүрэн тойроход нийт 300 орчим километр бөгөөд нуурыг хэрхэн гороолсон нь нэг ёсондоо сүсэг бишрэлийн хэмжээ болж байсан юм. Нуурыг гороолох гурван хэлбэр байв. Зарим хүмүүс машин тэргээр, зарим нь алхаж, сүсэг бишрэл ихтэй өөр нэг хэсэг нь сунаж мөргөн гороолж байлаа. Ихэнх Дээд Монголчууд машинаар гороолсон. Энэ нь хэдхэн цагийн ажил, ихдээ миний нэг өдрийн ажил юм. Миний сонссоноор цөөхөн хэдэн Дээд Монголчууд гороолж алхсан бөгөөд үүнд долоогоос арав хоног зарцуулдаг. Харин сунаж мөргөсөөр гороолсон Дээд Монгол байгаагүй.
Хөх нуурын эрэг тойронд сунаж мөргөн гороолж яваа хүнтэй олон таарах бөгөөд тэд дандаа Төвд байх нь санамсаргүй хэрэг биш юм. Надад тэдний нэгтэй уулзаж ярилцах завшаан таарсан билээ. Миний ярилцсан залуу гуч орчим настай, өвдөг, тохойдоо машины дугуйнаас хайчлан авч хамгаалалт болгон зүүж, духанд нь алганы хонхорт багтам хэртэй эвэршсэн үзэгдэх нь газарт мөргөх тоолондоо үнэнхүү сүсэглэсний гэрч тэмдэг байсан юм. Түүнээс зуугаадхан метрийн цаана чирдэг тэргэн дээр ойр зуурын юм хумхан ачсан харагдах нь авч яваа хогшил, амь зуулга нь аж. Залуу хэдэн зуун метр сунаж мөргөөд буцаж, тэргээ чирч авчраад үргэлжлүүлнэ. Харсан хэнд ч үнэхээр сүсэгтэй хүн юм даа гэж эрхгүй бодогдоно. Ингэж гороолох болсон шалтгааныг нь асуувал ар гэрт нь үхэл хагацал, өвчин зовлон нүүрлэж, ядуу тарчигт тулсан тул ийнхүү нүглээ наминчлан Хөх нуурын эзэн лус, бурхан сахиусанд даатгаж аврал эрж байгаа аж. Залуу маань хөрш Ганьсу мужийн харьяат, нуурыг тойрон сунаж мөргөсөөр сар гаран болж байгаа гэсэн. Тэр замынхаа талд л орж байсан юм.
Нэг ч Дээд Монгол ингэж сунаж мөргөхгүй гэж Дээд Монголчууд итгэлтэй хэлэх бөгөөд өөрсдийгөө Төвдүүд шиг ийм “мухар сохор” шүтлэггүй гэдэг. Энэ талаар өөрсдийгөө Төвдүүдээс ялгаж, бид тэдэн шиг Буддын шашинтан биш, тиймээс бид Төвдүүдтэй адилгүй, “Монгол” хэмээн мэтгэдэг. Төвдүүд Монголчууд шиг мөн л нүүдлийн мал аж ахуй эрхэлнэ. Аж ахуйн энэ хэвшлээрээ хоёр үндэстэн ижилсэж байдаг нь Дээд Монголчуудыг өөрсдийгөө тэднээс ялгахад улам амаргүй болгодог. Тиймээс төвджих үйл явцаас хамгаалах цөөхөн замын нэг нь яах аргагүй Буддын шашныг үл хүлээж авах явдал болдог байна.
Дээр дурьдсан Төвдийн эсрэг, эсвэл Буддын шашны эсрэг үндсэрхэг үзлээс гадна Дээд Монголчуудын Буддын шашнаас татгалзах болсон өөр нэгэн шалтгаан бол шашингүй үзлийг номлодог марксист, коммунист хүмүүжил олгосон Дундад Улсын бодлого болно. Коммунист хүмүүжил Дээд Монголчуудыг сүсэг бишрэл багатай болгосон нь тэдэнд өөрсдийгөө Төвдүүдээс ялгах боломж олгосон гэж тайлбарлаж болох юм. Өөрөөр хэлбэл, тэд Марксист үзлийг зөв ашиглаж Төвдөөс ялгарах нэгэн сэжим болгон өлгөж авчээ. Гэхдээ Дээд Монголчууд шашингүй болох үндсийг дан ганц коммунизм, марксизмтай холбон үзэж бас болохгүй юм. Дээд Монголд коммунизм хүрэхээс өмнө тэдний “сүсэг хазайж” эхэлсэн байжээ. Тухайлбал, Өвөр Монголын эрдэмтэн Н.Хурцбилиг 1981 онд Дээд Монголын Тайж хошуунд судалгаа хийж байхдаа үүнийг нотлох мэдээ баримт цуглуулжээ. Түүнийг уулзсан настайчуудаасаа яагаад бурхан тахилгүй байдгийг нь асуухад бидний сүсэг бишрэл аль эртнээс, Хасагийн (Казак) дээрэм довтлох үеэс хазайсан гэжээ. 1940-өөд онд Дээд Монголчууд удаа дараалан хасагийн дээрмийн халдлагад өртсөнийг түүхэн мэдээ баримтаас тодорхой мэдэж болно. Тэр үед Тайж нар хошууны хийдийн лам нар ном хурж, сор залж Хасагийн дээрмийг зайлуулах арга, аврал хийжээ. Хүмүүс ч сүсэглэн залбирч, дээрэм ирэхгүйд үнэхээр итгэцгээсэн байтал удалгүй Хасагийн дээрэм дахин довтолж, хүн амьтныг алж талан, гэр хүрээг шатааж, мал хуйг нь хөөн оджээ. Ийнхүү итгэн сүсэглэж, аврал шүтээн болгосон бурхан сахиус, сүм хийдийн тахилга гай гамшгийг зайлуулаагүйгээс Тайж нарын “сүсэг хазайсан” гэж настайчууд тайлбарладаг аж. Үүнээс үзвэл, Дээд Монголчуудын шашингүй болсон нь зөвхөн коммунизм дэлгэрснээс биш, түүнээс ч өмнө энэ мэт янз бүрийн шалтгаагаар “сүсэг хазайж” эхэлсэн байжээ.
Дээд Монголчууд мухар сүсэггүй гэдгээрээ өөрсдийгөө Төвдүүдээс илүү иргэншсэн гэж тодойрхойлдог. Энэ нь нэг талаар төвджихөөс сэргийлж байгаа хэрэг хэдий ч нөгөө талаас орчин үежих цаашлаад хятаджих үйл явц руу хандуулж байдаг# боловч энэ тэдний сонголт юм. Дээд Монголчууд эцэстээ Төвд болох уу эсвэл Хятад болох уу гэдэг сонголт тулаад ирвэл олонх нь Хятад болсон нь дээр, учир нь тэд ядаж л хөгжиж дэвших дуртай, харин Төвдүүд хөгжих дургүй гэдэг.
Дээд Монголчуудын сэтгэлгээгээр, Буддын шашинтан байх нь “Монгол бус” болж “Монголыг хомсдуулж” байгаа хэрэг бөгөөд харин Буддын шашинтан биш байх нь монгол бусын илүүдлийг багасгаж байгаа хэрэг болно. Ийнхүү Монгол нь хомсдоод Төвд нь ихсэж илүүдээд ирсэн орчин нөхцөл тэднийг аргагүй шашин шүтлэгээсээ татгалзахад хүргэсэн байна.
Даяарчлал ба хятадчилал: Нүүдлээс суурьшил хүртэл
Дээд Монголчууд “баларлаг бүдүүлэг” Төвдийн соёлтой ижилсэхгүй давшиж дэвшин,
дэвжин хөгжихөөр “орчин үежиж” (modernity) даяаршилтай (globalization) мөр
зэрэгцэх замыг сонгож байгаа нь буруутгах аргагүй шийдэл юм. Энэ бол Төвдөөс
гадна Дээд Монголын нийгэм, соёлд хүчтэй нөлөөлж байгаа өөр нэгэн соёлын орчин
бөгөөд зөвхөн Дээд Монголд ч бус, харин дэлхий дэхинд тулгараад байгаа даяаршил
(globalizatoin) юм. Даяаршил гэдэг олон оронд өргөн утгаараа өрнө дэхины соёлын
тархалт байж, өдгөө Америкчилал, Европчилол гэж ойлгогдох нь түгээмэл байдаг
бол харин Америк, Европын соёлын нөлөөнөөс алслагдсан Хөх нуурын цайдмын Дээд
Монголчуудын хувьд Хятадчилал мэт үзэгддэг. Учир нь Дээд Монголын аж ахуйн
өнөөгийн хэвшлийг нүүдлийн мал аж ахуйгаас суурьшмал мал аж ахуй, суурин
тариалах аж ахуйд шилжиж байгаа үе гэж хэлж болно. Энэ шилжилт мөн л бидний
хэлэлцэж буй гол асуудал болох Монголын хомсдол, Монгол бусын илүүдлийн бас
нэгэн жишээ юм. Нүүдлийн мал аж ахуй гэдэг бол Дээд Монголчуудын хувьд бусад
хөршүүдээсээ, ялангуяа суурьшмал соёлтой хүмүүсээс ялгарч өөрсдийгөө Монгол
болгож байдаг соёлын гол хүчин зүйл аргагүй мөн билээ. Аж ахуйн хэвшлийн
шилжилт тэдэнд ямар ямар асуудал тулгаж байгааг дор өгүүлье.
Хөх нуур мужийн төв Шинин (Xi ning) хотоос миний амьдарч байсан цайдмын малчин айлд очиход янз бүрийн унаа дамжсаар хоёр, гурав хонож байж хүрдэг. Хөх нуурын баруун талын цайдмын хөндийд оршин суудаг Дээд Монголчууд бусадтайгаа харьцуулахад хамгийн монголжуу, хэл соёлоо сайн хадгалсанд тооцогдоно. Түүхэндээ Хөх нуурын тойрон дахь үржил шимтэй хэсэг нь монгол малжих орон байсан гэх бөгөөд хожим Төвдийн малчид бэлчээр түрэн хөөсөөр Дээд Монголчууд цайдмын хөндийн цөлөрхөг газар нутагшжээ. Хөх нуурын эргээр өнгөрөхөд хашаалсан бэлчээр дотор өвс тарьсан байх нь суурьшиж байгаа Төвд малчид байсан юм. Анх явж байхдаа учрыг нь сайн мэдэлгүй өнгөрч байсан ч удалгүй миний амьдарч байсан цайдмын Дээд Монголчуудын дунд мөн л энэ хэрэг мандсан юм. Энэ суурьшуулах үйл явц хоёр үе шаттай бөгөөд эхнийх нь бэлчээр хувьчлал, удаах нь бэлчээр тариалах явдал байлаа.
Хөх нуурт 1984-1985 оноос бэлчээр хуваан хувьчилж эхэлжээ. Түүнээс өмнө хамтрал нэгдлийн тогтолцоотой байсан гэдэг. Хэдий хувьчлагдсан гэх боловч бэлчээр улсын өмч хэвээр үлдэх бөгөөд малчид урт хугацаагаар түрээсэлж байгаа гэнэ. Намайг очиход буюу 2003, 2004 оны үед бэлчээр тариалах асуудал хараахан яригдаж эхлээгүй, харин хувьчлагдсан бэлчээрээ тойруулан хашаа татах ажил ид өрнөөд, дуусах шатандаа орж байсан юм. Ингэж хашаалаад, хувьчилчихлаар нүүх боломж эрс хомсдох боловч огт нүүдэллэхгүй гэсэн үг бас биш. Нүүх, хөдлөх үйл харьцангуй хязгаарлагдах ч бэлчээр хувьчилсан байдлаас хамаарна. Зүүн хошууны Монголчууд дөрвөн улирлын бэлчээр хувьчилж авсан. Энэ нь хувьчилж авсан бэлчээр дотроо нүүгээд байж болно гэсэн үг. Үүнийг хагас нүүдлийн хэвшил гэж хэлж болно. Миний байсан айл хоорондоо 25-30 километрийн зайтай хоёр хэсэг бэлчээртэй. Хаваржаа, зуслангийн бэлчээр хоёр нэг дор, талбайгаараа намаржаа, өвөлжөөг бодвол харьцангуй бага. Учир нь намар, зундаа ууланд оторлож, хувьчлагдсан бэлчээрт саалийн мал л үлдэнэ.
Айлууд өвөлжөөндөө голдуу байшин, малын дулаан хашаатай, 12, 1 сараас 6 сар хүртэл байшиндаа өвөлждөг. Энэ үед мал өвөлжөө, хаваржаанд бэлчинэ. Зургаан сард айлууд малаа хоёр хувааж, төллөсөн саалийн малаа үлдээж бусдыг нь уул руу оторт авч явдаг. Нэг айл дунджаар 600 малтай, түүний 200-250 орчим нь үлдэж, бусад нь оторлоно. Ууланд хувьчлагдаагүй газар байдаг. Оторт явсан мал тэндээ ойролцоогоор 12 сар хүртэл байх ба тэр хавьдаа мөн л бэлчээр сэлгэн нүүнэ. Харин гэрт үлдсэн мал 6 сард хаваржаанаас гарч зусланд ирээд тэндээ 9 сар хүртэл зусна. Есөн сард айлууд намаржаанд бууж, 12 сар хүрээд, уулнаас отрын мал бууж ирэхэд нийлэн өвөлжөө рүүгээ нүүдэг.
Бэлчээр хувьчлаагүй үеийн нөхцөлтэй харьцуулахад хашаалсан үеийн нүүдэллэх хөдөлгөөн ямар нэг хэмжээгээр хязгаарлагдах нь тодорхой юм. Ийм нүүдэл хөдөлгөөний хязгаарлал айлуудыг суурьших, байшин барих нөхцөлтэй болгоно. Нэгэнтээ нэг л буурь дээр тогтсон газар л өвөлжиж, хаваржиж, зусч, намаржиж байгаа тул тэндээ суурин орон гэр байгуулах нөхцөл бий болно. Ялангуяа жилийн хагасыг өнгөрөөдөг өвөлжөөндөө байшин барих нь Дээд Монголчуудын хувьд энгийн хэрэг болсон байлаа. Тэр ч бүү хэл, зусландаа байшинтай, эсвэл гэр-байшинтай айлууд ч мэр сэр нэмэгдэж байсан нь Дээд Монголчуудыг монгол болгож байдаг нэг гол зүйл болох “монгол гэрийн” хэрэглээ шахагдан цөөрч улмаар үгүй болох анхны алхмууд бий болж байгаа хэрэг юм.
Монгол орон сууцнаас гадна тэдний мал ч аяндаа суурьшмал нөхцөлдөө дасаж нүүдлийн хөл даахгүй болох тал ажиглагдаж байв. Өвөлжөөнд байшингаас гадна малын “саравч барих” болсон. Үнэндээ үүнийг “саравч” гэхийн оронд “малын байшин” гэж хэлж болно. Тоосгоор барьсан шилэн дээвэртэй “малын байшин” жилийн дөрвөн улиралд нар шарж байдаг цайдамд дулаанаас хэтэрсэн, дэндүү халуун тул тэнд өвөлжсөн мал яваандаа хүйт байхаа болих тодорхой. Ийм малын өвөлжөө барихад 30.000 Дундадын төгрөг (RMB). Засгийн газрын зүгээс энэ явдлыг дэмжин тэтгэж, зардлын гуравны нэг болох 10.000 төгрөгийг өгдөг.
Малаас гадна хүн нь хүртэл нүүдлийн мал маллагаанаасаа хөндийрч байгаа байдал илхнээ мэдэгдэж байлаа. Нэгэнтээ нэг айл хоёроос илүү хүүхэд гаргаж болохгүй хуультай тул мал хариулахад хүн хүч дутдаг. Үүнийг малчин хөлсөлснөөр нөхөж болох ч үр дагавар нь тийм сайн биш. Бараг айл болгон хөлсний малчинтай, малчин нь дийлэнхдээ хотон, хятад, төвд хүн байхаас монгол хүн байх нь тун ховор. Монгол айлд 10 гаран жил мал малласан гаднын хүн ямар ч монгол хүнээс дутахгүй сайн малчин болдог болон ихэнх монгол залуучууд сургуульд сурч хот хүрээ газар бараадацгаасан байдаг нь мөн л зайлшгүй шахалт юм. Мал мэддэгээр нь хэмжвэл гаднын хөлсний малчин Дээд Монголын зарим залуучуудаас илүү монгол болж таардаг нь тэднийг эмзэглүүлэх бас нэгэн шалтгаан болдог. Малаа мэдэхгүй бүхэл бүтэн үе хүмүүжиж байгаа нь мал аж ахуй эзэнгүйдэхэд хүргэж байгаа юм.
Дээд Монгол залуучууд сургуульд суралцах болсон нь бэлчээр хувьчлалтай учир зүйн хамааралтай. 1985 оны үед бэлчээр хувьчлахад тэр үед байсан өрх бүрт хувааж өгсөн гэдэг. Тэр үеийн айлууд олон хүүхэдтэй байсан, улмаар хувьчилж авсан газраа хүүхдүүддээ өмчлүүлжээ. Ингэхлээр одоогийн Дээд Монгол айлын бэлчээр бол түрүү үеийн нэг айлын бэлчээрийг наад зах нь гурав хуваасны нэг болно. Тиймээс нэг айлын бэлчээрийн даац хамгийн ихдээ 700 малд хүрэлцэхүйц, тэгвэл үүнээс илүү хөрөнгөжиж баяжих боломжгүй гэсэн үг юм. Бэлчээрийн даац хэтэрвэл цөлжиж, бүр огт бэлчээргүй болох аюул нүүрлэнэ. Харин өнөө үед нэг айл хоёр хүүхэдтэй. Байгаа бэлчээрээ дахиад хоёр хувааж өвлүүлбэл ахиад хоёр ядуухан өрх гарч ирэх нь илэрхий болсон учир айлын хоёр хүүхдийн нэг нь нүүдэлчин малчин тавилангаасаа хүссэн хүсээгүй татгалзаж, амьдралын өөр хэв маягийг эрэлхийлэх хэрэгтэй болдог.
Энэ газар амьдралын өөр хэв маяг гэдэг бол эсгий гэрээр нүүдэллэн мал маллахгүй гэсэн үг бөгөөд “монгол биш” болно гэсэн агуулгатай. Тэр “монгол биш” амьдралын хэв маяг нь даяаршлын хэв маяг юм. Өмнө дурьдсанчлан Дээд Монголчуудын хувьд даяаршил гэдэг бол “Хятад болох” гэдэгтэй ижил утгатай. Ингэж үзвэл хоёр Дээд Монголын нэгэнд өөрсдийнх нь нэрлэдгээр бол “Хятад болох” зайлшгүй шаардлага ноогдож байгаа хэрэг. Зайлшгүй гэдгийг тодруулбал, Дундад Улсад, хотод орж амьдарна гэвэл хятад хүмүүстэй хамт амьдарна, хятадын “олон нийтийн соёлд” орж амьдарна гэсэн үг юм. Оршин байгаа “олон нийтийн соёл” тэдний ижилслийг (identity) тодорхойлох гол хэмжүүр болно. Хотын амьдралд хөл тавьж хүнээс дутахгүй амьдрахын тулд өрсөлдөөнийг давах ёстой. Тухайлбал, сайн боловсрол эзэмших, Дундад Улсын албан ёсны хэл болох хятад хэлийг зохистой хэмжээнд эзэмшсэн байх хэрэгтэй. Монгол дунд сургууль төгссөн хүүхдүүд хятад хэлээр, хятад дунд сургууль төгссөн хүүхдүүдтэй уралдах боломжгүй нь тодорхой тул гарцаагүй шаардлагын эрхэнд монгол эцэг эхчүүд хүүхдээ багаас нь хятад сургуульд сургаж эхлээд байна. Хятад сургуулийн олон монгол сурагчидтай тааралдаж уулзах үед тэд монголоор бага сага ойлгохоос биш, ярьж чаддаг нь тун ховор байдаг. Үүгээр дөрөөлөөд хот хүрээ газар ажиллаж амьдарч байгаа Дээд Монголчуудын дараагийн үе удам мөн л зайлшгүй хятад сургуулиар хүмүүжинэ. Учир нь хотод монгол сургууль байхгүй.
Ингээд бэлчээр хувьчлалаас үүдсэн асуудал маань эцэстээ Дээд Монголчуудыг Монгол болгож байдаг цөөхөн соёлын онцлогийнх нь нэг болох хэл, бичиг үсгээ гээхэд хүрч байна. Энэ бүхэн Дээд Монголчуудын хувьд, Монгол гэгдэх бүхэн нь хомсдож, Монгол бус бүхэн нь илүүдээд байгаа сэтгэгдлийг төрүүлдэгийн тод жишээ болно.
Хөх нуур мужийн төв Шинин (Xi ning) хотоос миний амьдарч байсан цайдмын малчин айлд очиход янз бүрийн унаа дамжсаар хоёр, гурав хонож байж хүрдэг. Хөх нуурын баруун талын цайдмын хөндийд оршин суудаг Дээд Монголчууд бусадтайгаа харьцуулахад хамгийн монголжуу, хэл соёлоо сайн хадгалсанд тооцогдоно. Түүхэндээ Хөх нуурын тойрон дахь үржил шимтэй хэсэг нь монгол малжих орон байсан гэх бөгөөд хожим Төвдийн малчид бэлчээр түрэн хөөсөөр Дээд Монголчууд цайдмын хөндийн цөлөрхөг газар нутагшжээ. Хөх нуурын эргээр өнгөрөхөд хашаалсан бэлчээр дотор өвс тарьсан байх нь суурьшиж байгаа Төвд малчид байсан юм. Анх явж байхдаа учрыг нь сайн мэдэлгүй өнгөрч байсан ч удалгүй миний амьдарч байсан цайдмын Дээд Монголчуудын дунд мөн л энэ хэрэг мандсан юм. Энэ суурьшуулах үйл явц хоёр үе шаттай бөгөөд эхнийх нь бэлчээр хувьчлал, удаах нь бэлчээр тариалах явдал байлаа.
Хөх нуурт 1984-1985 оноос бэлчээр хуваан хувьчилж эхэлжээ. Түүнээс өмнө хамтрал нэгдлийн тогтолцоотой байсан гэдэг. Хэдий хувьчлагдсан гэх боловч бэлчээр улсын өмч хэвээр үлдэх бөгөөд малчид урт хугацаагаар түрээсэлж байгаа гэнэ. Намайг очиход буюу 2003, 2004 оны үед бэлчээр тариалах асуудал хараахан яригдаж эхлээгүй, харин хувьчлагдсан бэлчээрээ тойруулан хашаа татах ажил ид өрнөөд, дуусах шатандаа орж байсан юм. Ингэж хашаалаад, хувьчилчихлаар нүүх боломж эрс хомсдох боловч огт нүүдэллэхгүй гэсэн үг бас биш. Нүүх, хөдлөх үйл харьцангуй хязгаарлагдах ч бэлчээр хувьчилсан байдлаас хамаарна. Зүүн хошууны Монголчууд дөрвөн улирлын бэлчээр хувьчилж авсан. Энэ нь хувьчилж авсан бэлчээр дотроо нүүгээд байж болно гэсэн үг. Үүнийг хагас нүүдлийн хэвшил гэж хэлж болно. Миний байсан айл хоорондоо 25-30 километрийн зайтай хоёр хэсэг бэлчээртэй. Хаваржаа, зуслангийн бэлчээр хоёр нэг дор, талбайгаараа намаржаа, өвөлжөөг бодвол харьцангуй бага. Учир нь намар, зундаа ууланд оторлож, хувьчлагдсан бэлчээрт саалийн мал л үлдэнэ.
Айлууд өвөлжөөндөө голдуу байшин, малын дулаан хашаатай, 12, 1 сараас 6 сар хүртэл байшиндаа өвөлждөг. Энэ үед мал өвөлжөө, хаваржаанд бэлчинэ. Зургаан сард айлууд малаа хоёр хувааж, төллөсөн саалийн малаа үлдээж бусдыг нь уул руу оторт авч явдаг. Нэг айл дунджаар 600 малтай, түүний 200-250 орчим нь үлдэж, бусад нь оторлоно. Ууланд хувьчлагдаагүй газар байдаг. Оторт явсан мал тэндээ ойролцоогоор 12 сар хүртэл байх ба тэр хавьдаа мөн л бэлчээр сэлгэн нүүнэ. Харин гэрт үлдсэн мал 6 сард хаваржаанаас гарч зусланд ирээд тэндээ 9 сар хүртэл зусна. Есөн сард айлууд намаржаанд бууж, 12 сар хүрээд, уулнаас отрын мал бууж ирэхэд нийлэн өвөлжөө рүүгээ нүүдэг.
Бэлчээр хувьчлаагүй үеийн нөхцөлтэй харьцуулахад хашаалсан үеийн нүүдэллэх хөдөлгөөн ямар нэг хэмжээгээр хязгаарлагдах нь тодорхой юм. Ийм нүүдэл хөдөлгөөний хязгаарлал айлуудыг суурьших, байшин барих нөхцөлтэй болгоно. Нэгэнтээ нэг л буурь дээр тогтсон газар л өвөлжиж, хаваржиж, зусч, намаржиж байгаа тул тэндээ суурин орон гэр байгуулах нөхцөл бий болно. Ялангуяа жилийн хагасыг өнгөрөөдөг өвөлжөөндөө байшин барих нь Дээд Монголчуудын хувьд энгийн хэрэг болсон байлаа. Тэр ч бүү хэл, зусландаа байшинтай, эсвэл гэр-байшинтай айлууд ч мэр сэр нэмэгдэж байсан нь Дээд Монголчуудыг монгол болгож байдаг нэг гол зүйл болох “монгол гэрийн” хэрэглээ шахагдан цөөрч улмаар үгүй болох анхны алхмууд бий болж байгаа хэрэг юм.
Монгол орон сууцнаас гадна тэдний мал ч аяндаа суурьшмал нөхцөлдөө дасаж нүүдлийн хөл даахгүй болох тал ажиглагдаж байв. Өвөлжөөнд байшингаас гадна малын “саравч барих” болсон. Үнэндээ үүнийг “саравч” гэхийн оронд “малын байшин” гэж хэлж болно. Тоосгоор барьсан шилэн дээвэртэй “малын байшин” жилийн дөрвөн улиралд нар шарж байдаг цайдамд дулаанаас хэтэрсэн, дэндүү халуун тул тэнд өвөлжсөн мал яваандаа хүйт байхаа болих тодорхой. Ийм малын өвөлжөө барихад 30.000 Дундадын төгрөг (RMB). Засгийн газрын зүгээс энэ явдлыг дэмжин тэтгэж, зардлын гуравны нэг болох 10.000 төгрөгийг өгдөг.
Малаас гадна хүн нь хүртэл нүүдлийн мал маллагаанаасаа хөндийрч байгаа байдал илхнээ мэдэгдэж байлаа. Нэгэнтээ нэг айл хоёроос илүү хүүхэд гаргаж болохгүй хуультай тул мал хариулахад хүн хүч дутдаг. Үүнийг малчин хөлсөлснөөр нөхөж болох ч үр дагавар нь тийм сайн биш. Бараг айл болгон хөлсний малчинтай, малчин нь дийлэнхдээ хотон, хятад, төвд хүн байхаас монгол хүн байх нь тун ховор. Монгол айлд 10 гаран жил мал малласан гаднын хүн ямар ч монгол хүнээс дутахгүй сайн малчин болдог болон ихэнх монгол залуучууд сургуульд сурч хот хүрээ газар бараадацгаасан байдаг нь мөн л зайлшгүй шахалт юм. Мал мэддэгээр нь хэмжвэл гаднын хөлсний малчин Дээд Монголын зарим залуучуудаас илүү монгол болж таардаг нь тэднийг эмзэглүүлэх бас нэгэн шалтгаан болдог. Малаа мэдэхгүй бүхэл бүтэн үе хүмүүжиж байгаа нь мал аж ахуй эзэнгүйдэхэд хүргэж байгаа юм.
Дээд Монгол залуучууд сургуульд суралцах болсон нь бэлчээр хувьчлалтай учир зүйн хамааралтай. 1985 оны үед бэлчээр хувьчлахад тэр үед байсан өрх бүрт хувааж өгсөн гэдэг. Тэр үеийн айлууд олон хүүхэдтэй байсан, улмаар хувьчилж авсан газраа хүүхдүүддээ өмчлүүлжээ. Ингэхлээр одоогийн Дээд Монгол айлын бэлчээр бол түрүү үеийн нэг айлын бэлчээрийг наад зах нь гурав хуваасны нэг болно. Тиймээс нэг айлын бэлчээрийн даац хамгийн ихдээ 700 малд хүрэлцэхүйц, тэгвэл үүнээс илүү хөрөнгөжиж баяжих боломжгүй гэсэн үг юм. Бэлчээрийн даац хэтэрвэл цөлжиж, бүр огт бэлчээргүй болох аюул нүүрлэнэ. Харин өнөө үед нэг айл хоёр хүүхэдтэй. Байгаа бэлчээрээ дахиад хоёр хувааж өвлүүлбэл ахиад хоёр ядуухан өрх гарч ирэх нь илэрхий болсон учир айлын хоёр хүүхдийн нэг нь нүүдэлчин малчин тавилангаасаа хүссэн хүсээгүй татгалзаж, амьдралын өөр хэв маягийг эрэлхийлэх хэрэгтэй болдог.
Энэ газар амьдралын өөр хэв маяг гэдэг бол эсгий гэрээр нүүдэллэн мал маллахгүй гэсэн үг бөгөөд “монгол биш” болно гэсэн агуулгатай. Тэр “монгол биш” амьдралын хэв маяг нь даяаршлын хэв маяг юм. Өмнө дурьдсанчлан Дээд Монголчуудын хувьд даяаршил гэдэг бол “Хятад болох” гэдэгтэй ижил утгатай. Ингэж үзвэл хоёр Дээд Монголын нэгэнд өөрсдийнх нь нэрлэдгээр бол “Хятад болох” зайлшгүй шаардлага ноогдож байгаа хэрэг. Зайлшгүй гэдгийг тодруулбал, Дундад Улсад, хотод орж амьдарна гэвэл хятад хүмүүстэй хамт амьдарна, хятадын “олон нийтийн соёлд” орж амьдарна гэсэн үг юм. Оршин байгаа “олон нийтийн соёл” тэдний ижилслийг (identity) тодорхойлох гол хэмжүүр болно. Хотын амьдралд хөл тавьж хүнээс дутахгүй амьдрахын тулд өрсөлдөөнийг давах ёстой. Тухайлбал, сайн боловсрол эзэмших, Дундад Улсын албан ёсны хэл болох хятад хэлийг зохистой хэмжээнд эзэмшсэн байх хэрэгтэй. Монгол дунд сургууль төгссөн хүүхдүүд хятад хэлээр, хятад дунд сургууль төгссөн хүүхдүүдтэй уралдах боломжгүй нь тодорхой тул гарцаагүй шаардлагын эрхэнд монгол эцэг эхчүүд хүүхдээ багаас нь хятад сургуульд сургаж эхлээд байна. Хятад сургуулийн олон монгол сурагчидтай тааралдаж уулзах үед тэд монголоор бага сага ойлгохоос биш, ярьж чаддаг нь тун ховор байдаг. Үүгээр дөрөөлөөд хот хүрээ газар ажиллаж амьдарч байгаа Дээд Монголчуудын дараагийн үе удам мөн л зайлшгүй хятад сургуулиар хүмүүжинэ. Учир нь хотод монгол сургууль байхгүй.
Ингээд бэлчээр хувьчлалаас үүдсэн асуудал маань эцэстээ Дээд Монголчуудыг Монгол болгож байдаг цөөхөн соёлын онцлогийнх нь нэг болох хэл, бичиг үсгээ гээхэд хүрч байна. Энэ бүхэн Дээд Монголчуудын хувьд, Монгол гэгдэх бүхэн нь хомсдож, Монгол бус бүхэн нь илүүдээд байгаа сэтгэгдлийг төрүүлдэгийн тод жишээ болно.
No comments:
Post a Comment